९० वर्षं होऊन गेली तरी भारताचा पहिला बोलपट अजून आपण पाहिलेलाच नाही!

इनमराठी टीम

2 years ago

आमचे सर्व लेख मिळवण्यासाठी फॉलो करा : फेसबुक | ट्विटर | इंस्टाग्राम | टेलिग्राम । शेअरचॅट

–

व्हिडिओजसाठी फॉलो करा : इनमराठी युट्यूब चॅनल

===

आजचा जमाना हा 2D/3D इफेक्ट असणार्‍या चित्रपटांचा आहे ज्यात आपण स्वत: चित्रपटाचा एक भाग होवून चित्रपट अनुभवू शकतो. पण तुम्ही कधी विचार केला आहे का की पहिला बोलपट कसा असेल किंवा तो कसा बनवला गेला असेल? नाही ना?

आम्ही खास तुमच्यासाठी घेवून आलो आहोत पहिल्या बोलपटाची सुरम्य कहाणी. कसा बनला पहिला बोलपट? कोण होते त्याचे निर्माते आणि आज हा चित्रपट बनून ९० वर्षे होवून गेली तरीही आपल्यापैकी बर्‍याच जणांना तो का पाहता आला नाही?

या सगळ्याची कहाणी जाणून घेवू ‘आलम आरा’ या पहिल्या भारतीय बोलपटासोबत! चित्रपट इतिहास बहुधा उत्कट प्रवृत्तीच्या लेखकांनी रचला आहे. जिथे उत्कटता असते तिथे सृष्टीचे मार्गही खुले होतात.

अर्देशीर इराणी यांना लहानपणापासूनच सिनेक्षेत्रात काहीतरी नवीन करायची जिद्द होती. हा तो काळ होता जेव्हा स्वदेशी चळवळ भारतातील स्वातंत्र्यलढ्याला बळ देत होती. स्वदेशी कपड्यांप्रमाणेच आपणही स्वदेशी चित्रपट पाहू शकू, अशी लोकांची स्वप्ने होती.

—

आमचं युट्यूब चॅनल आणि त्यावरचे व्हिडिओज बघण्यासाठी चॅनलला फॉलो करा :

–

त्यात एक अर्देशर इराणी देखील होते. अर्देशीर इराणी यांचे पूर्वज इराणमधून येऊन पुण्यात स्थायिक झाले. उदरनिर्वाहासाठी अर्देशीरने मुंबईत वाद्यांचे दुकान सुरू केले, पण चित्रपट बनवण्यासाठी पैशाची व्यवस्था कशी करावी हा मोठा प्रश्न होता.

१९०३ मध्ये अचानक त्याचे नशीब उघडले, जेव्हा अर्देशर इराणी यांना १४ हजार रुपयांची लॉटरी लागली. (त्या काळात ती खूप मोठी होती).

भारतातील पहिला मूक फीचर फिल्म ‘राजा हरिश्चंद्र’ १९१३ मध्ये आला होता. त्यानंतर १८ वर्षांनी ‘आलम आरा’ हा पहिला बोलका चित्रपट चित्रपटगृहात पोहोचला.

१४ मार्च १९३१ रोजी देशातील पहिला बोलपट आलम आरा हा मुंबईतील मॅजेस्टिक सिनेमागृहात प्रदर्शित झाला. अर्देश इराणीच्या कंपनी इम्पीरियल मूव्हीटोनच्या बॅनरखाली प्रदर्शित झालेल्या या चित्रपटाच्या जाहिरातीत असे लिहिले आहे की, “चित्रपटात संपूर्ण चर्चा, गती, नृत्य-गाण्याचे अनुक्रम दाखवले आहेत.”

अनेक यशोगाथा रचणाऱ्या हिंदी चित्रपटसृष्टीसाठी ही अत्यंत खेदाची बाब आहे की, भारतातील पहिला बोलका चित्रपट आलम आरा कोणत्याही स्वरूपात अस्तित्वात नाही.

आपला वारसा आणि कर्तृत्वाकडे समाजाच्या दुर्लक्षाचे यापेक्षा चांगले उदाहरण असू शकत नाही. या चित्रपटाची प्रिंट ना कोणी जतन केली ना कोणी या चित्रपटाचे दस्तऐवजीकरण केले.

या चित्रपटात पहिल्यांदाच गाणी आणि संगीताचा वापर करण्यात आला होता, पण आज ना आलम आराराची धून कोणाच्या लक्षात आहे ना गाणे. आलम आरा जोसेफ डेव्हिड यांनी लिहिला होता. सर्वजण त्यांना प्रेमाने जोसेफ दादा म्हणत.

जोसेफ दादा हिंदी, उर्दू, गुजराती आणि मराठी भाषेत लिहू शकत होते आणि त्यांना ग्रीक, ज्यू, इजिप्शियन, इराणी, चिनी आणि भारतीय पुराणकथा आणि साहित्याचे चांगले ज्ञान होते.

—

या चित्रपटात मास्टर विठ्ठल, झुबेदा आणि पृथ्वीराज कपूर यांच्या प्रमुख भूमिका होत्या. हा चित्रपट पहिल्यांदा मे १९२७ मध्ये मुंबईत प्रदर्शित झाला होता. रॉयल ऑपेरा हाऊसमध्ये प्रदर्शित झालेला हा चित्रपट पाहण्यासाठी मोठी गर्दी झाली होती.

हळुहळू मुंबईतील सर्व चित्रपटगृहांमध्ये भाषिक चित्रपटांची वाढती मागणी पाहून अर्देशर इराणी यांनी बोलका चित्रपट बनवण्याचा निर्णय घेतला होता. अमेरिकन बोलपट ‘शोबोट’ पाहिल्यावर इराणी चांगलेच प्रभावित झाले आणि त्यांनी भारतीय बोलपट बनवण्याचा निर्णय घेतला.

आलम आराराच्या आधीच्या मूकपटांना संवाद लेखक, गीतकार आणि संगीतकारांची गरज नव्हती. चित्रपटातील संवाद, गाणी, संगीत यांचे स्वरूप काय असेल हेही कुणाला माहीत नव्हते?

अर्देशर इराणी यांनी स्वत: या कामांसाठी पात्र व्यक्तींची निवड केली. पार्श्वगायिका ही संकल्पना अजून आली नसल्यामुळे, त्यामुळे कलाकारांना गाणे म्हणायचे होते. माईक दिसणार नाही याची काळजी घ्यावी लागणार होती.

पडद्यावर लोकांनी कलाकारांना बोलताना आणि गाताना पाहिल्यावर प्रचंड खळबळ उडाली होती. प्रेक्षकांची गर्दी हाताळण्यासाठी पोलिसांना मोठी कसरत करावी लागली होती.

आलम आरा च्या माध्यमातून अर्देशीर इराणी आणि जोसेफ दादा यांनी नकळतपणे झटपट लोकप्रियतेचा असा मापदंड प्रस्थापित केला की वर्षांनंतरही या लोकप्रियतेच्या प्रभावातून हिंदी चित्रपटसृष्टी बाहेर पडू शकलेली नाही.

‘चलतचित्रे जिभेवर आली’, ‘नया आश्चर्य देखो’, ‘मुका सिनेमा बोलू लागला’ अशा शब्दात चित्रपटाची पूर्वप्रसिद्धी केली गेली होती. १४ मार्च १९३१ रोजी दुपारी ३ वाजता मुंबईतील मॅजिक थिएटरमध्ये ‘आलम आरा’चा विशेष शो आयोजित करण्यात आला होता. सकाळपासूनच सिनेमागृहाबाहेर गर्दी उसळू लागली होती.

जमावाला नियंत्रणात ठेवण्यासाठी पोलिसांना खूप प्रयत्न करावे लागले. तिकीट दर होता चार आणे. पण काळ्या मार्केटिंगमध्ये ते पाच रुपयांना विकले जात होते. (तेव्हा पाच रुपये आज पाच हजार रुपयांपेक्षा कमी नव्हते). ‘आलम आरा’चे निर्माते अर्देशीर इराणी यांनी लोकांच्या प्रतिक्रिया जाणून घेण्यासाठी हा खास शो ठेवला होता.

त्या काळात ब्रिटीशांची सत्ता होती.अशा शोसाठी परवानगी आवश्यक होती. ‘आलम आरा’ पाहण्याची मागणी करत लोक रस्त्यावर उतरले तेव्हा, विशेष शोच्या दोन आठवड्यांनंतर, सरकारने त्याच्या नियमित सार्वजनिक प्रदर्शनास परवानगी दिली.

सलग सात दिवस सर्व शो हाऊसफुल्ल होते. ही मालिका २८ मार्च १९३१ रोजी संध्याकाळी ६ वाजता नियमित शोने सुरू झाली.

कटकारस्थानांमध्ये फिरणारी ‘आलम आरा’ ही प्रेमकथा फारसी आणि अरबी भाषेतील शब्दांची जुगलबंदी आहे. आलमआरा चा अर्थ – जो जगाला शोभा देतो. अर्देशीर इराणी यांनी हा चित्रपट करून चित्रपटसृष्टी खऱ्या अर्थाने समृद्ध केली.

पृथ्वीराज कपूर आणि एल.व्ही. प्रसाद यांच्याही या सिनेमात महत्त्वाच्या भूमिका होत्या. पुढे या दोन सेलिब्रिटींनी सिनेसृष्टीत वेगळे स्थान निर्माण केले. दोघांनाही दादासाहेब फाळके पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

पार्श्वगायनाची सुरुवात देखील या चित्रपटापासून झाली, भारतीय चित्रपटसृष्टीत पार्श्वगायनाची सुरुवातही ‘आलम आरा’ने झाली. ‘वजीर मोहम्मद खान’ हा चित्रपटात फकीराची भूमिका करणारा पहिला पार्श्वगायक मानला जातो. त्यांच्यावर चित्रित झालेले ‘दे दे खुदा के नाम पे प्यारे’ हे गाणे त्यांनी गायले.

बहुतेक गाणी नायिका झुबेदाने गायली होती. फिरोज शाह मिस्त्री यांचे संगीत आणि बी. इराणी यांनी तयारी केली होती. त्याकाळी चित्रपट संगीतात हार्मोनियम, ढोलक, तबला, बासरी आणि व्हायोलिन ही मर्यादित वाद्ये होती.

दुर्दैवाने, आता या ऐतिहासिक चित्रपटाच्या कोणत्याही प्रिंट्स उपलब्ध नाहीत. नॅशनल फिल्म अर्काइव्हजच्या पुणे मुख्यालयाला लागलेल्या आगीत ‘आलम आरा’ची प्रिंट नष्ट झाल्याची बातमी काही वर्षांपूर्वी प्रसिद्ध झाली होती.

मात्र या चित्रपटाची प्रिंट नसल्याचे सांगत पुराभिलेखागारांनी या बातमीचा इन्कार केला असला तरी भारतातील पहिल्या बोलपटाची प्रिंट का उपलब्ध नाही हा ही महत्त्वाचा प्रश्न आहे. आणि हेच कारण आहे की पुढची पिढी हा चित्रपट पाहण्यापासून वंचित राहिली आणि आलमआरा ही एक अनकही दास्तान बनून राहिली.

आलमआरा प्रदर्शित होताना ‘आता पडदा बोलणार’, अशी जाहिरात महिनाभर आधीपासून सुरू झाली होती. सिनेमा सुरू झाला अन् प्रेक्षकांच्या तोंडून वाक्य बाहेर पडले, ‘बाबो, पडदा बोलून राह्यला ना गा…’!! तर ही होती पहिला बोलपट आलमआराची कहाणी!!

===

आमचं युट्यूब चॅनल आणि त्यावरचे व्हिडिओज बघण्यासाठी चॅनलला फॉलो करा :