ही भारतीय साम्राज्ये नामशेष होण्यामागची ५ कारणे प्रत्येकाने जाणून घेतली पाहिजेत
आमचे सर्व लेख मिळवण्यासाठी फॉलो करा : फेसबुक | ट्विटर | इंस्टाग्राम | टेलिग्राम । शेअरचॅट
–
व्हिडिओजसाठी फॉलो करा : इनमराठी युट्यूब चॅनल
===
इतिहासाचा अभ्यास करणे आणि त्यातून शिकत जाणे, भूतकाळातील चुका पुन्हा न करता इतिहासातून धडा घेऊन त्यापासून दूर राहणे ही गोष्ट मानवाच्या प्रगतीसाठी नेहमीच हितकारक ठरली आहे. भारतासारख्या प्रचंड मोठा इतिहास असणाऱ्या देशात तर ही गोष्ट विसरून चालणार नाही.
भारतात अनेक साम्राज्ये होऊन गेली, त्यातल्या कित्येकांचे पतन भारतीयांसाठी नवीन धडा घेऊन आले.
भारतातील अशाच काही साम्राज्यांच्या पतनाची कारणे आणि आजच्या भारतीयाने त्यातून काय शिकले पाहिजे यावर आपण या लेखात चर्चा करणार आहोत.
कोणतेही राजकीय साम्राज्य कायमचे नाही. पार्शियन, भारतीय किंवा रोमन, कोणत्याही विशिष्ट कारणांसाठी इतिहासातील प्रत्येक साम्राज्य नामोहरम झालेच आहे.
कमकुवत उत्तराधिकारी, साम्राज्याची व्याप्ती, प्रांताची स्वातंत्र्य, विदेशी आक्रमण आणि अंतर्गत बंड. या कारणांमुळे मौर्य साम्राज्य पडले.
१. अशोकाची कमकुवत उत्क्रांती :
पहिले तीन मौर्य सम्राट असाधारण क्षमतेचे पुरुष होते. नायक, विजेते आणि प्रशासक म्हणून, ते खरंच महान होते. परंतु, वारसाहक्काने- अनुवांशिकतेने सर्व वेळ किंवा सर्व वारसांना अनुसरण्यासाठी पात्रतेची हमी मिळत नाही. अशोकचे पुत्र व नातू यांनी स्वतःला महान मौर्य सिध्द केले नाही.
असे म्हटले जाते असे की, अशोकाचा राजदंड युल्यसेजचे धनुष्य होते जे दुर्बल हाताने उचलले जाऊ शकत नव्हते.
पण त्याची संतती त्याच्या भव्य राजसत्तेचे वजन सहन करण्यास योग्य नव्हती.
जोपर्यंत तो सम्राट म्हणून राज्य करीत होता, तोपर्यंत साम्राज्य उज्ज्वलपणे उदयास येत होतं. परंतु, त्याने आपले डोळे बंद केले नाही तोच त्याच्या कमजोर उत्तराधिकारींनी साम्राज्याच्या घडीचे संरक्षण करण्याची क्षमता दाखवली नाही.
नंतरच्या मौर्यांची दुर्बलता ही वस्तुस्थिती आहे. पुराणिक आणि अन्य साहित्यिक सूत्रे उत्तराधिकाराच्या आदेश किंवा अशोकाचे उत्तराधिकारी यांच्या नावांशी संबंधित काही दर्शवीत नाहीत. हिंदू, बौद्ध आणि जैन या वेगवेगळ्या स्रोतांनी या शासकांचे गोंधळलेले मूल्यमापन केले आहे.
वायु पुराण सांगते की, कुणी आठ वर्षे राज्य केले. तर जैन आणि बौद्ध सूत्रांचे असे म्हणणे आहे की कुंपळाराचा मुलगा संप्रती आहे. जो अशोकाच्या नंतर लगेचच सिंहासनावर विराजमान झाला.
जर अशोकाचा मुलगा कुणला अंध होता, तर त्याला सत्ता धारण करण्यापासून रोखायला हवे होते, ते न झाल्याने कदाचित एक कठीण परिस्थिती निर्माण झाली असावी. जेव्हा एखादा दुर्बल किंवा अवैध वारस वारसाहक्काने उभा राहिला तेव्हा राजसत्ता नेहमीच दुर्दैवी अंताचा सामना करत असे.
काश्मीर क्रॉनिकलमध्ये वर्णन केल्याप्रमाणे अशोकाचा आणखी एक मुलगा “जलाऊका” काश्मीरवर राज्य करीत होता.
आपल्या अस्तित्वाचे गोंधळात टाकणारे पुरावे वगळता अशोकच्या नातूबद्दल फार कमी माहिती आहे. अनेक मौर्य राजपुत्रांच्या नावांचा उल्लेख अनेक साहित्यिक स्त्रोतांमध्ये केला आहे.
२. साम्राज्य प्रमाण :
मौर्य साम्राज्य या मर्यादेत फार मोठे होते. भारतीय उपखंडातील सर्वात लांब किनारपट्टीचा विस्तार करताना यामध्ये भारताच्या नैसर्गिक सीमाबाहेरील प्रदेशांचाही समावेश होता. संवादाच्या अभावामुळे ही विशालता म्हणजे ताकद ठरण्याच्या ऐवजी कमजोरी ठरली. कारण भव्यता इतकी मोठी होती की साम्राज्य बऱ्याच काळापर्यंत एकत्रित राजकारणाशी संलग्न राहू शकले नाही.
चंद्रगुप्त आणि अशोक यांनी प्रशासनाची विस्तृत व्यवस्था केली होती यात काही शंका नाही. पण संपूर्ण यंत्रणा केंद्रांच्या दिशेने कार्यरत होती. सरकारचे अत्यंत केंद्रीकृत व्यक्तिमत्व गंभीर दोषाने ग्रस्त झाले होते. सर्व प्रमुख धोरणांकरिता साम्राज्ये राजावर अवलंबून होती.
राजा सर्व यंत्रणेचा मुख्य भाग होता म्हणून प्रशासनाचे यश त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वावर अवलंबून होते.
राजा प्रबळ असेल तरच केंद्र प्रबळ. तो कमकुवत होता तेव्हा केंद्र अशक्त झाले. एकदा केंद्र कमकुवत झाल्यानंतर दूरच्या प्रांतांचे प्रशासनही कमकुवत झाले. नंतरच्या मौर्यच्या काळात हे नेमके घडले आहे. दुर्बल राजाच्या खाली कमकुवत केंद्र विशाल साम्राज्यावर राज्य करू शकत नव्हते. परिणामी, मौर्य प्रशासन कोसळले आणि साम्राज्याचे विघटन होऊ लागले.
३. प्रांतांची स्वातंत्र्ये :
चंद्रगुप्ताच्या काळातील मौर्यांच्या केंद्रीय प्रशासकीय यंत्रणेने दूरच्या प्रांतावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी पुरेशी मजबूत व्यवस्था उभी केली हे खरे. पण प्रांतीय प्रशासनांना काही अधिकार स्वायत्तपणे देणे गरजेचे होते.
जेव्हा केंद्र कमकुवत झाले आणि त्याचे अधिकार कमजोर झाले, तेव्हा प्रांतांनी स्वतंत्र चरित्र धारण केले.
हे स्पष्ट आहे की अशोकच्या मृत्यूनंतर काही मौर्य प्रांत केंद्रांपासून दूर गेले.
त्या सम्राटाचे व्यक्तिमत्व आणि त्याचबरोबर साम्राज्यातील एकतेची खंबीर शक्ती हेच सर्व साम्राज्यांना एकत्र ठेवू शकत होते. अशोकाचा एकुलता एक मुलगा एकत्रित साम्राज्यावर सत्ता गाजवू शकला नाही म्हणून विघटितपणाचे पहिले पाउल टाकले गेले.
प्रसिध्द लेखक कलहण त्यांच्या राजतरंगिणी या ग्रंथात म्हणतात..
‘अशोकचा मुलगा जलाऊका आपल्या वडिलांच्या मृत्यूनंतर काश्मीरवर एक स्वतंत्र राजा म्हणून राज्य करीत होता. पण त्यापेक्षा अधिक, त्याने त्याच्या राज्यासाठी कन्नौज सारख्या काही ठिकाणी प्रदेश जिंकले.
ही गोष्ट साम्राज्याच्या दूरच्या प्रांतांमध्ये स्वतंत्र राज्ये म्हणून कसे उदयास आले हे दर्शवते.’
यात शंका नाही की, अशोकाचा मृत्यु झाल्यानंतर कलिंगचा देश लगेच स्वतंत्र झाला. तिबेटी इतिहासकार असे म्हणतात की विरसेनने गांधारात स्वतंत्रपणे राज्य केले.
नंतरच्या साहित्यिक स्रोतांमधून कळते की विदर्भ मगध पासून स्वतंत्र झाला. ग्रीक इतिहासकार म्हणतात, मौर्य साम्राज्याच्या वायव्यांच्या सरहद्दीत सुभंगासेन (सोफगासन) नावाचा राजा स्वतंत्रपणे राज्य करू लागला.
‘भारतीयांचा राजा’ असे पॉलिबिअसने त्याचे वर्णन केले होते. या राजाला सीरियाच्या राजा “अँटिओकस तिसरा” याच्या आक्रमणाचा सामना करावा लागला होता. हे आक्रमण थांबवायला त्याची ताकद अपुरी पडली
हे घडले साधारण २०६ ख्रिस्त पूर्व या कालखंडात. हे पुरावे सिद्ध करतात की जेव्हा शक्तिशाली किंवा अर्ध-शक्तिशाली शासकांच्या नेतृत्वाखाली आपली प्रांत स्वतंत्र झाली तेव्हा मौर्य साम्राज्य हळूहळू विघटीत होऊ लागले.
४. विदेशी आक्रमण :
अलेक्झांडरच्या हल्ल्याच्या दिवसापासून भारताच्या उत्तर-पश्चिम सीमारेषा ग्रीक लोकांसाठी उघडण्यात आल्या. चंद्रगुप्त मौर्य यांनी भारतीय मातीतून ग्रीक बाहेर काढले.
बिंदूसार आणि अशोक यांच्या शासनकाळात, ग्रीस शस्त्रांपासून त्यांना कोणतीही भीती नव्हती कारण त्यांना मौर्य सैन्याची भीती ग्रीकांच्या मनात बसली होती.
पण अशोकच्या मृत्यूनंतर जेव्हा लोकांनी मौर्य साम्राज्य नाकारले आणि विघटन झाले तेव्हा ग्रीकांनी पुन्हा एकदा भारतावर आक्रमण करण्याची तयारी केली. ग्रीक लेखक पोलीबियसने भारतीय भूमीवर विजय मिळविण्यासाठी राजा अँटिऑकस याने केलेल्या असफल प्रयत्नांचा उल्लेख केला आहे.
त्यांनी हिंदू कुश ओलांडले होते आणि भारतीय प्रदेशांवर उतरले होते.
पुढील ग्रीक आक्रमणांचेही संदर्भ उपलब्ध आहेत. ग्रीक लोक मथुरा आणि औंधापर्यंत भारतीय क्षेत्रांत खोल विखुरले होते. त्यांनी त्यापुढेही कदाचित छापे घातलेले असण्याची शक्यता आहे.
५. अंतर्गत विद्रोह :
अशाप्रकारे मौर्य साम्राज्य अशक्त झाले आणि अशोकाच्या मृत्यूनंतर अर्धसौश्यांत साम्राज्य उध्वस्त करण्यात आले, तेव्हा अखेरीस अंतर्गत घुसखोरीमुळे साम्राज्याला खरा धक्का बसला. या बंडाची सुरुवात मौर्य साम्राज्याचा सेनापती पुष्यमित्र शुंग याने साधारण १८५-८६ ख्रिस्तपूर्व या कालखंडात केली असल्याचा अंदाज आहे.
मौर्य राजा बृहाद्रथा मगध मध्ये राज्य करत असताना पुष्यमित्र शुंग हा त्याच्या सैन्याचा सेनापती होता. त्याने अंतर्गत बंड केले. एका सैनिकी मेळाव्यात आपल्या राजाची हत्या करून साम्राज्य हस्तगत केले.
अशाप्रकारे मौर्यचा वंश संपला. देशाला एक गौरवशाली काळ देणारे पहिले महान भारतीय साम्राज्य काळाच्या पटलावरून कायमस्वरूपी नाहीसे झाले.
मौर्य साम्राज्याच्या पाडावाची पाच प्रमुख कारणे आपण पाहिली. बारकाईने विचार केल्यास लक्षात येते की ही कारणे कुठल्याही काळात एखादे सरकार आणि देश उध्वस्त करण्यासाठी पुरेशी आहेत. इतिहासात घडलेले हे पतन पुन्हा घडायला नको असेल तर प्रत्येकाने ही कारणे जाणून घेऊन त्यातून धडा शिकायला हवा.
–
- प्राचीन रोमचा अस्त होण्यामागची ६ प्रमुख ऐतिहासिक कारणं – ज्यांतून आपण शिकायला हवं
- रोमनांचा अस्त, इस्लामी साम्राज्याचा उदय, भारतात वास्को द गामाचा प्रवेश: ह्याच एका युद्धामुळे!
—
आमचं युट्यूब चॅनल आणि त्यावरचे व्हिडिओज बघण्यासाठी चॅनलला फॉलो करा :
===
व्हिडिओजसाठी फॉलो करा : इनमराठी युट्यूब चॅनल
–
शेअरचॅटवर मिळवण्यासाठी क्लिक करा: इनमराठी शेअरचॅट ग्रुप
–
आता इनमराठीच्या लेखाच्या अपडेट्स मिळवा टेलिग्रामवर! जॉईन करा टेलिग्राम चॅनल: https://t.me/InMarathi
–
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा: InMarathi.com | आमचे सर्व लेख मिळवण्यासाठी फॉलो करा : फेसबुक | ट्विटर | इंस्टाग्राम | टेलिग्राम । शेअरचॅट | Copyright © InMarathi.com | All rights reserved.
